Streszczenia i opracowania lektur szkolnych klp klp.pl
Opowieści Okrągłego Stołu są tekstem mającym swoje źródło w legendach o królu Arturze i rycerzach słynnego Okrągłego Stołu. Legendy te były inspirowane dziejami i wierzeniami pogańskiego ludu Celtów, dodano do nich otoczkę chrześcijańską. Z kultury celtyckiej pochodzą na pewno wszystkie elementy fantastyczne tekstu – olbrzymy, potwory, ciemne lasy przesiąknięte magią, jeziora, w których żyją zagadkowe istoty.

Historie te oparte są na rzeczywistych wydarzeniach. Postacią historyczną romansu jest na pewno król Artur, rzeczywisty wódz (raczej nie król) bretoński, żyjący najprawdopodobniej w VI wieku.

Drugim obok Opowieści Okrągłego Stołu utworem zakorzenionym w kulturze celtyckiej są Dzieje Tristana i Izoldy.

Powstanie Opowieści Okrągłego Stołu, historia tekstu


Historia króla Artura i jego rycerzy znana była w Europie od Średniowiecza, czyli czasu, kiedy powstała, we wszystkich liczących się krajach. Legendy te przypominano w każdej epoce, ponieważ same opowieści stały się bazą dla wielu gatunków literackich, rozwijały europejską mitologię, kształtowały mentalność. Każda z epok inaczej interpretowała Opowieść..., adaptując ją do rzeczywistości swego czasu. Ale wymowa uniwersalnych wartości, prezentowanych przez bohaterów tej historii, okazała się znacząca na tyle, że ani Artur, ani jego rycerze, ani też elementy tamtego bajecznego świata, nie chcą dać o sobie zapomnieć, nie zamieniają się w proch. Tekst dostępny dzisiejszemu polskiemu odbiorcy jest przekładem francuskiego wydania Jacque’a Boulenger (czyt. żaka bulonżé) z lat 40. XX wieku. Etapy powstawania tego tekstu są następujące:

1. opowieści ustne, krążące w Średniowieczu na wyspach brytyjskich i na terenach dzisiejszej Francji – ciągłe podboje wyspiarskich ludów sprzyjały wymianie baśni i opowieści;
2. ok. 1130 r. – pierwsza summa arturiańskich historii pióra Geoffrey’a of Monmouth (forma kroniki);
3. 1155 r. – francuskie tłumaczenie łacińskiego dzieła Geoffrey’a, sporządzone przez Wace’a (również kronika);
4. koniec XII w. – powieści Chrétien’a de Troyes;
5. 150 zachowanych manuskryptów, datowanych od XIII do XV wieku, tytułowanych jako Opowieść o Lancelocie;
6. 7 renesansowych wydań drukiem (od 1488 do 1591, we Francji);
7. okres braku zainteresowania literaturą arturiańską – ale powstała parodia eposu rycerskiego, popełniona przez Cervantesa (Don Kichot), Montaigne wypowiadał się z odrazą o Opowieści o Lancelocie; romantyczna adaptacja mitu rycerza – wzbogacenie wizji poety, artysty – również nie wskazywała na ożywienie lektury Opowieści...;
8. prozatorska realizacja Paulina Parisa – przeszła bez echa w dobie naturalizmu (1868-1877);
9. ośmiotomowe wydanie Wulgaty H.O. Sommera (1908-1916) – otworzyło okres rozkwitu popularności cyklu Lancelota-Graala, wraz z pierwszymi wydaniami krytycznymi (w Niemczech, a później we Francji);
10. francuska adaptacja i skrót Wulgaty autorstwa Jacque’a Boulenger (Paryż 1922-1925) oraz edycja Amerykanki L.A. Paton (Londyn 1929).
11. współczesne wydania krytyczne (od lat 50.) poszczególnych części Wulgaty oraz adaptacje powieściowe – fantasy, filmowe, teatralne i in.

Na cykl Lancelota-Graala (czyli Wulgatę) składają się następujące części:

1. Historia Świętego Graala – apokryf na temat naczynia, którego używał Chrystus podczas Ostatniej Wieczerzy, i w które Józef z Arymatei zebrał krew Chrystusa wiszącego na krzyżu.
2. Historia Merlina – narodziny czarodzieja i historia rządów Utera Pendragona, ojca Artura.
3. Historia Artura – młodość władcy Lordu i powstanie Okrągłego Stołu.
4. Opowieść o Lancelocie – trzy części: o przyjaźni Lancelota, o jego miłości, o rozpoczęciu poszukiwania Świętego Graala.
5. Poszukiwanie Świętego Graala – o Galahadzie (Galaadzie), synu Lancelota, najdoskonalszym rycerzu świata.
6. Śmierć Artura – rozpad arturiańskiego świata.

Opowieści Okragłego Stołu opracowane przez Jacque’a Boulenger składają się z czterech rozdziałów:

1. Merlin Czarodziej;
2. Lancelot z Jeziora:
2.a. Dziecięctwo Lancelota,
2.b. Miłość Lancelota,
2.c. Zamek przygód;
3. Poszukiwanie Świętego Graala;
4. Śmierć Artura.

Czas i miejsce akcji


Granice dzisiejszej Wielkiej Brytanii, Irlandii, Bretanii francuskiej (tzw. Armoryki) wyznaczają miejsce akcji Opowieści Okrągłego Stołu. Rzecz dzieje się w drugiej połowie VI wieku.

Opowieści Okrągłego Stołu a legendy celtyckie i historia


Dzieje króla Artura i jego rycerzy są wymyśloną opowieścią, osnutą na autentycznych wydarzeniach z okresu formowania się państw Europy w VI wieku. Postaci bohaterów tych opowieści mają swe źródło w prawdziwych królach, rycerzach, damach dworu, a także w postaciach z legend i mitów starożytnych ludów celtyckich i galijskich. Teksty Wulgaty należą do tzw. materii bretońskiej, która obok materii francuskiej oraz materii romansów rzymskich należy do trzech głównych wielkich tematów literackich, modnych w średniowieczu. Materia bretońska opiera się na kilku filarach tematycznych: miłości dworskiej, Świętym Graalu oraz rycerskiej przygody i zakonu rycerskiego.

Tym, co łączy celtyckie legendy z Opowieściami..., są:

Zależności polityczne

To najważniejsze elementy. Polityka jest ważna, ponieważ pierwsi francuscy pisarze romansów rycerskich służyli na dworach panów, posiadających ziemie na wyspach. Usprawiedliwione więc było ożywianie mitów celtyckich we Francji, a zwłaszcza historii Lancelota, który miał rządzić francuską Bretonią.

Rozwój średniowiecznej wyobraźni

Średniowieczna wyobraźnia jest spoiwem łączącym ludy różnych kultur, żyjących w jednym czasie lub po prostu szanujących tradycję różnych pokoleń. Zarówno Celtowie, jak i Galowie, mieli swoje mity, wyobrażenia magiczne, rytuały, przesądy. Mityczna kraina Logru, rządzona przez Artura po jego ojcu, Uterze, była miejscem, gdzie bezkonfliktowo żyły mniszki, wróżki, rusałki i – wprowadzeni później – święci pustelnicy. Fantastyczne stwory i zjawiska mieszają się z autentycznymi wydarzeniami, jak bitwy. Mówi się o cudowności bretońskiej, czyli całym zespole niemożliwych, nieracjonalnych zdarzeń, występujących w romansach. Istotnym motywem jest tutaj Tamten Świat, czyli kraina zmarłych. Obecność dusz z zaświatów (dobrych i złych) w czasach Artura jest naturalna.

Wyróżnia się trzy rodzaje cudownych tematów, realizowane w literaturze arturiańskiej: porwanie kobiety, podstępy kobiet oraz morska podróż w nieznane. Czasem celtyckie cudowności są w powieści racjonalizowane, np. gdy dawny zły bóg przedstawiany jest jako niegodziwy pan, podstępny rycerz. Techniką średniowiecznego opisu jest hiperbolizacja, obecna zarówno w wątkach z mitologii Celtów, jak i we francuskich, katolickich motywach. Poza tym wyobraźnia średniowieczna operuje alegorią i symbolem. Elementy świata przedstawionego w utworach, nawet o charakterze magicznym, odbijają obraz zamku feudalnego. Na przykład motyw daru przymuszonego stanowi obraz podstawowej relacji wasal – senior (ślepe posłuszeństwo, mała wartość życia ludzkiego, stawianego na szali z niewiadomym), a jednocześnie jest znakiem rycerskiej cnoty szczodrości i wyrzeczenia. Prawdziwie średniowieczna jest symetria cielesnego i duchowego znaczenia symboli.

Znaczenie etyki dworskiej w życiu społecznym wysp i kontynentu

Etyka dworska dotyczy zwłaszcza obyczajów panujących między płcią piękną i płcią przeciwną. Średniowieczne pojęcie kobiety, przynajmniej to uformowane z dzieł literackich, oscyluje na skojarzeniach ze stworzeniami z Tamtego Świata oraz zwyczajami dam dworu. Czarodziejki, wróżki, królewny, damy mają wiele cech nadzwyczajnych, właściwości fantastycznych. Fascynacji erotycznej nie budzi podlotek, piękny sługa-młodzieniec (jak w mitologii greckiej Ganimedes), ani Hermafrodyta, ani piękna dziewica-boginka, ale dojrzała, zamężna kobieta. Bohaterki arturiańskie to Izolda, Ginewra, Viviana. Miłość do nich ma charakter kategoryczny, wielu rycerzy kocha te postaci i wszyscy mogą poświęcić nawet swe życie dla dobra dam. Schemat kobiety, która zamyka rycerza pod skrzydłami swej egoistycznej miłości, jest bardzo częsty. Kochanka nie zrobi dla swego adoratora wszystkiego, inaczej niż rycerz dla niej. Ale miłosne oczarowanie, nawet kobietą-wróżką, prowadzi do osiągnięcia wartości wyższych.

Wspólna tematyka chrześcijańska (symbolika Graala)

Tematyka chrześcijańska pojawiła się w opowieściach arturiańskich wraz ze Świętym Graalem. Badacze twierdzą, że sam symbol wywodzi się z celtyckich wierzeń i praktyk i został po prostu wchłonięty przez francuski katolicyzm. Pierwszym autorem, u którego występuje Graal, jest Chrétien. Lecz tu mało jest jeszcze elementów katolickich, czysto religijnych. Chrystianizacja tematu następuje dopiero u Wolframa von Eschenbacha i Roberta de Borona, kiedy wyjaśnione są funkcje świętego naczynia.

Ludowy fatalizm

Fatalizm wyraża się m.in. w tym, że wszystko, co dotyczy królestwa Logru, jest z góry przewidziane. Żaden z bohaterów nie jest w stanie przełamać fatum, zmienić biegu historii. Przepowiadaniem zajmuje się Merlin. Zawsze istotna jest też funkcja przyrody w dziejach bohaterów. Lasy Logru rządzą się prawami determinizmu przyrody, co oddziałuje na losy ludzi. Ten wydobędzie miecz ze skały, kto miał to zrobić według przepowiedni, ten zdradzi, komu zdrada była już pisana. Czas przygód nie trwa wiecznie, mimo rozmiarów cyklu. Wraz ze zmierzchem życia Artura, dochodzi do kresu tamten świat. Można mieć nadzieję tylko na powrót na wyspę Awalon, jak król Artur.

Znaczenie rycerstwa w całej ówczesnej Europie

We wczesnych legendach arturiańskich rycerstwo było silnie związane z urodzeniem, statusem społecznym. Na początku kasta laicka, rządząca się prawami honoru i lojalności seniorom (rycerze byli wasalami panów i królów) była szanowana i podziwiana w społeczeństwie. Z czasem, gdy Kościół zaczął mieć coraz większe poparcie polityczne i społeczne, rycerze stracili na wizerunku. Kiedy w tekstach arturiańskich pojawił się Święty Graal, rycerz musiał zacząć służyć nie tylko damie swego serca i zakonowi (społeczności, kaście rycerskiej, do której należał), ale także sprawie najwyższej wagi – wierze chrześcijańskiej. Postaci królów, także Artur, często są przykładami konfliktu pomiędzy funkcją rycerza a funkcją króla. Pierwszy – tzw. błędny rycerz – wyruszał na wojny: obronne przeciw najeźdźcom, podboje lub wojny przeciw poganom, a także walczył w wielu bitwach i pojedynkach w sprawach honoru. Drugi sądził czyny innych, siedząc na tronie, mając mnóstwo obowiązków w zamku. Rycerstwo urządzało turnieje (z czasem potępione przez Kościół i wyłączone z życia społecznego jako zbyt krwawe rozrywki), zawiązywało zakony, m.in. stowarzyszenie rycerzy Okrągłego Stołu. Powieści rycerskie służyły jednakże dodatkowej nobilitacji rycerstwa, ponieważ z czasem to Kościół trzymał władzę nad społeczeństwem, a pierwotne ideały rycerstwa nie miały swych źródeł w religii. Poza tym rycerze dopuszczali się zwykłych rozbojów i zbrodni, literatura tuszowała te ciemne strony. Można zatem mówić o swoistym dydaktyzmie narracji Opowieści..., która z pospolitych zabijaków, wyruszających na polowania na ludzi (tak wyprawy wojenne nazywa T. Komendant – patrz: Bibliografia) robi dzielnych wojowników broniących honoru damy lub wartości religijnych. W późnych tekstach kręgu arturiańskiego rycerstwo staje się zawodem – nie sportem ani rozrywką. Wymaga od rycerza trudu, poświęceń, wyrzeczeń, nieustannego ćwiczenia ciała i ducha.

Graal jest tematem zapoczątkowującym wielką literaturę europejską. Wpływy tego motywu można porównywać z siłą mitologii greckiej. Legenda żywa jest do dziś, o czym mogą świadczyć przykłady z filmu i literatury. Arturiańskie legendy czerpały z bezimiennej, różnojęzycznej podstawy sprzed wieków, ale zawsze miały, i mają, moc mitotwórczą. Wulgata zbiera późnośredniowieczne manuskrypty, które przecież nie stały się początkiem żadnej religii. Są natomiast dowodem celebrowania słowa i miłości w kulturze europejskiej. Oznacza to, że dały początek wspaniałym dziełom i kierunkom rozwoju nie tylko literatury, ale też filozofii, czy ogólnie myśli europejskiej. Nawet bluźnierczy Don Kichot został wpisany w orbitę arturiańską – parodia romansu rycerskiego stała się pierwowzorem dla literackich arcydzieł.

Historia lub domysły wokół postaci Artura

Niektórzy badacze uważają, że Artur rzeczywiście władał okolicami Glastonbury i Exeter w latach 516-542. Celtowie sławili go za odparcie najazdu Saksonów (ród germański). Po Arturze rządzili na wyspach Bretończycy i Normandczycy (słynny Wilhelm Zdobywca). Oni to rozpowszechniali stare tradycje obrony Walii i terenów przyległych przed nowymi najeźdźcami. Artur miał dać początek rodowi Plantagenetów. U kresu swego panowania, po bitwie pod Salisbury, król udał się na wyspę Awalon i tam zaginął. Legenda głosi, że za czasów Ryszarda Lwie Serce odnaleziono tam grobowiec Ginewry i Artura.

Współczesne interpretacje Opowieści Okrągłego Stołu


Opowieści Okrągłego Stołu można różnie interpretować, były one także kanwą do stworzenia wielu powieści i filmów. Tadeusz Komendant interpretuje je, odwołując się do elementów kultury europejskiej jako:
  • fantazmat antywcielenia (Merlin jako parodia Chrystusa; Chrystus – Syn Boga i kobiety Marii, Zbawca świata, natomiast Merlin – syn Diabła i kobiety, ma pogrążyć świat w zagładzie);
  • element faustyczny (Merlinowi jednak wszystko wychodzi na dobre, podobnie jak postaci u Goethego);
  • Okrągły Stół jako parodia Ostatniej Wieczerzy (w Ewangelii wszyscy wiedzą, dla kogo przeznaczone jest najważniejsze miejsce – dla Chrystusa; przy Okrągłym Stole natomiast Miejsce Niebezpieczne jest niewiadomą; zajmuje je najmłodszy rycerz, nieślubne dziecko Lancelota);
  • całość Opowieści... to rzecz o rozpadzie świata, o jego starzeniu się; zaczyna wygrywać wiarołomstwo, rycerze walczą przeciw sobie i tracą świadomość dawnych prawych wartości – w jednej ze scen Artur przytula do piersi ukochanego rycerza, ale musi go zabić;
  • cykl powieści jako wielka alegoria przejścia z magicznego dzieciństwa w dorosłość (lektura komunijna);


Przykładowe tytuły dzieł literackich i filmowych, powstałych na kanwie Opowieści...:

  • film Erica Rohmera Perseval le Gallois – tu postać Persewala, którego źródłem są opowieści w wersji Chrétien’a de Troyes i postać ewangelicznego Chrystusa gra ten sam aktor;
  • powieści fantasy, np.: 1. cykl Władca pierścieni Tolkiena – Bretania czasów Artura jako protoplastka Śródziemia; 2. książka Andrzeja Sapkowskiego, pt. Świat króla Artura. Maladie,
  • M. Baigent, R.Leigh, H. Lincoln, Święty Graal, święta krew, przeł. R. Sudół, Warszawa 1994;
  • powieściowa parodia: Wahadło Foucaulta U. Eco


Opowieści Okrągłego Stołu – problem gatunku


Opowieści o czynach bohaterów ziem celtyckich (Szkocja, Irlandia, Walia, Kornwalia) narodziły się w X i XI wieku. Zwano je mabinogion. Te przekazywane ustnie historie o władcy Logru, Arturze, i jego rycerzach dotarły do kontynentu wraz z normandzkimi i bretońskimi bajarzami. Motywy stały się tak popularne, że np. już w 1130 r. powstał wizerunek rycerzy Okrągłego Stołu na katedrze w Modenie. Temat literacki (a z nim forma gatunkowa) wywodzi się zatem z połączenia kroniki, legendy, bajki, by przejść ku formie pisanej: romansu, zalążka powieści, kształtowanej dalej pod wpływem innych gatunków, okoliczności historycznych itp. Francuski romans pojawił się w połowie XII wieku. Słowo romans oznacza w łacińskim języku ludowym, czyli romansem nazywano wszystkie formy literackie, które tematycznie wiązały się z terenami dawnej Galii; utwory, które były napisane po francusku.

Romans, czyli późniejsza powieść, jest gatunkiem laickim. Etyka rycerska miała stanowić o wartościach uniwersalnych – bliższych arystokracji niż system moralny proponowany przez silną wówczas instytucję Kościoła (jest to okres feudalizmu).

Opowieści Okrągłego Stołu to powieści o charakterze cyklicznym, to znaczy, że mają wspólne wyróżniki gatunkowe i treściowe. Funkcjonują dopiero w powiązaniu z pozostałymi częściami, tworząc wielką całość. Przypominają współczesną powieść-rzekę.

Bibliografia


1. Anne Berthelot, Król Artur i rycerze Okrągłego Stołu, tłum. A. Choińska, Gruner+Jahr Polska, Warszawa 2003.
2. Tadeusz Komendant, Rzecz bretańska (posłowie), [w:] Jacques Boulenger, Opowieści Okrągłego Stołu, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1996.
3. Ewa Dorota Żółkiewska, Wstęp, [w:] Jacques Boulenger, Opowieści Okrągłego Stołu, przeł. K. Dolatowska, T. Komendant, PIW, Warszawa 1987.



Mapa serwisu: